Шагаа созуглели.
Шагаа – шаг-уенин солчуушкунунун эргилдезин демдеглээн бурунгу байырлал. Оон сузуглели – кижилернин хей-аъдынга, сагыш-сеткилинин кодурлуушкунунде, бугу-ле чаагай чувени оштап кузээринде, Шагаада сан, чалама-даа, чажыг, амырлажылга-чолукшулга-даа шупту ындыг, бир-ле ужурлуг, сузуглел уткалыг болур.
Сузуглел – ыдыкшылга, хей-аът. Кандыг бир чувени дээди утка-биле ыдыкшыды коору.
Хей-аът – сагыш-сеткилдин ужугуушкуну, тура-соруктун кодурлуушкуннуг байдалы.
Ыдыкшылга – дээди сеткиишкин. Кижиге эн эргим, чоок чуулдерни, билиишкиннерни сеткилдин ханызындан хумагалап, сузуглеп коору.
Чалбарыг – бойдустан (октаргай-дээрден, оран-тандыдан) чаагай кежикти кузеп дилээр ёзулал.
Йорээл – чаагай кузээшкин. Шагаада болза, оран-чурту, аал-ораны амыр-тайбын, азыраан малы хур турарын кузээринин ёзулалы.
Чажыг – оран-бойдуска өргулге. Шагаада ак сут чемин 9 Дээрлерге, Долаан бурганга, 9 Тандыларга чажып оргуур ёзулал.
Курай – кежик кыйгызы. Шагаа санынга чыылган улус чалбарыг, йорээлдер уезинде “оршээ, хайыракан” деп кузээшкиннер соон дарый “Ындыг-ла болзун, йорээл доктаазын, Курай! Курай!” деп ёзулаар.
Сан – шагаанын сузуглел одаа.
1. Санны хун унуп орда кыпсыр. Ужуру – сан отка, хунге чудулгенин (хун оттан буткен дээн ышкаш) бурунгу хевиринин ора-сомазы, артыышкыны. Кас демдек хуннун сома демдээ (сузук демдээ) болур.
2. Санга эн арыг, сузуглел уткалыг “Тос аржааннын” бирээзи артыш, шаанакты салыр, ынчангаш саннын айдыс чыды, ыжы арыглакчы уткалыг.
3. Санга ак чемнин дээжизи саржаг, чокпек, ааржыны, эъттин экизин (тош, чарын-даа) салыр, оон-биле ол чоок-кавыызында черлер ээлерин чемгерип сузуглээри ол.
Чалама – ийи чагынын аразында хендирге баглаар ак, ак-кок, кок оннуг дадаазын постер. Ындыг постерни аржаан бажынга азы арттарга овааларда курусук дээр ыяштарга баглап каанын база чалама дээр.
Курусук – овааларда тургузуп каан чалама дадаазыннар (шагда аът хылы) баглаар ыяш.
Чажыча – чажыг чажар тос карактыг сандан (сандан унуш) ыяштан чазап кылган эдилел. Ону колдуунда “тос-карак” дээр. Соолгу уеде чажычаны чук чок, ак сооктуг ыяштар дээр хадындан, тал, шарландан- даа кылып турар апарган. Ужуру – 9 дээрлер, Долаан бурганга, 9 Тандыларга чудуп сузуглээри.
Сагыызын – кижинин хууда бодун камгалаар, болунга ап чоруур сузуглелдиг эдилел.
Ээрен – ог-одек камгалаар кандыг-даа амытан дурзулуг сузуглелдиг эдилел.
Ыдык ок – ог камгалаар, бажы кан демир честиг согун. Шагаада оон бажын чаглааш, орун бажынга бедик черге азып каар.
Дагыл – чула кыпсып, бурган баарынга салыр эдилел.
Чула – бурган чырыы дээр. Шагаа дунезинде ол хып хонар ужурлуг.
Моргул кылыр, будээл будээр- шажынчы ёзулалдар. Шагаа уезинде лама сагылдыгларны чаа чыл ужурун ыдыкшыдып, ном-судурлардан номчуп, тускай сагып кууседир ёзулалы.