Чылгычы Чимит-Доржуевич ОНДАР

Көскү күрүне ажылдакчызы, чогаалчы, шиичи Чылгычы Чимит-Доржуевич ОНДАР ноябрь 16-да 65 харлаар турган.
Ол хөгжүм-шии театрының артизинден эгелээш (1978-1983), «Тываның аныяктары» солуннуң килдис эргелекчизи (1983-1985), Кызыл хоорайның партия комитединиң инструктору (1985-1988), культура яамызының оралакчы сайыды (1988-1989), Тыва Республиканың культура сайыды (1989-2002), Россия Федерациязының Күрүне Думазының депутады (2001-2008), Тыва Республиканың Дээди Хуралының Хоойлужудулга палатазынга (2008-2009), Россияның Казахстанда Төлээ чериниң бирги секретары (2009-2012), Тыва Республиканың даштыкы херектер талазы-биле агентилелиниң директору (2012-2017), Тыва Республиканың хөгжүм-шии театрының директорунуң оралакчызы (2017 чылдан бээр) албан дужаалдарга ажылдап чораан.
Күрүне ажыл-херээн кылып, чеже-даа чай чок болза, чечен чогаал бижиирин кагбайн чораан. Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар черин хөй чылдар дургузунда билдилиг удуртуп келген.

Кайы черниң
чылгычызы сен?
Ынчан сайыт бооп ажылдаандан бээр чаа-ла бир чыл чоокшулап орган. 1990 чылдың август айда чүве. Аныяктарның «Күзел» аттыг театрның адынга Польшадан Кудумчу театрларының бүгү-делегей фестивалынга киржир чалалга келген. Мен оларны деткип, оруунуң хөлезинин болгаш орукка чемненир акшазын тып берген мен.
Оларның ниити саны чээрби хире кижи чүве. «Күзел» театрын удуртуп алгаш, мени Польшаже чоруур кылдыр Сайыттар Чөвүлели чөпшээрелин берген. Ам канчаар, даанганы күштүг, белеткенип эгеледим.
Өг-бүлемни төрелдерим-биле кады Бай-Тайганың Шивилиг аржаанынга чедирип, майгын-савазын тип белеткээш, ыяш-дажын чыггаш, чагып-сургааш, Кызылче «аъттаныр» деп тур мен. Шала кежээликтей чүве. Даарта үзе-тура самолётка четтигер үе арткан. «Автоклуб» деп культура улузунуң адаары бичии автобус машиналыг мен. Кабинаның артында аңгы улус олурар тускай өрээлдиг.
Улузум-биле байырлашкаш, эзеңги кырынга турумда, чанымга ийи эр чедип келди. Бирээзин та-ныыр мен. Шеми чурттуг Володя дээр башкы эр чүве. Буду багай – аскак, бодаарымга, шаанда озал-ондакка таваржып турган ышкаш чүве. Эжи халаң эзирик эр болду.
– Ак-Довуракка чедир олуртуп ап көрүңерем, дарга – деп, Володя диледи.
Сеткилимде албас деп бодаан мен, эзирик эштиг кижи боорга. Эзирик улус-биле чоруурга, халалыг, шорулгактыг. Хөңнүм чок-даа болза, Володяның арын-нүүрү дээш чөпшээрежиптим.
«Ырак-узак орук-суур чоруур кижи улус хомудадып болбас» дээн ада-ием чагыын-даа сактып келген чадавас мен.
– Че, дүрген олуруптуңар – дээш, бодум чолаачы-биле мурнуку кабинага олуруптум. Орук орту киир чоруп келгеш, чалгаа¬рап эгеледим. Чолаачым хөй чүве ыыттавас, чүве айтырарга, чүгле «ийе», «чок» деп харыы берип каар.
– Орук узун-дур, мен дуу артында салонга оолдар-биле хөөрежийн, доктаадывыт – дидим. Чолаачым орук кыдыынга тура дүштү. Артыкы салонче кирип кээ¬римге, демги халаң эзирик эр:
– Кайы чедер сен, аал? – дидир. Мени орукка машина дозуп турган чорумал кижи деп бодаан хире.
– Кызыл чедер кижи мен. Шаанда ону Хем-Белдири дээр чүве! – дидим.
– Че, таныжып аалы, эжим – дээш, ол менче холун сунду.
– Чылгычы Ондар – дээш, мен база эштиң беш салаазын быжыг туттум.
– Кайы черниң чылгычызы сен?
– Искраның Кара-Чыраа бажының – дээш, Володяже көрдүм. Ол бистиң чугаавысты чаптап, хүлүмзүрүп, каттырып кагды.
– Ам кайда ажылдап тур силер, башкы – деп Володядан айтырдым.
– Ак-Довуракта чурттап чор мен.
Демги эзирик киживис менден база катап чем эреп, чөңгээлексеп эгеледи.
– Че, таныжып аалы, эжим, адың кымыл?
– Чылгычы Ондар – дээш, дораан холум сундум. Кижим мээң холум тударындан сезинди ышкаш. Дем чаа ооң холун аартыр тудупканымны утпааны-ла ол боор, холун менче сунмады.
– Кайы черниң… чылгычызы сен?
«Бо кандаай кижи боор, азы чөңгээлеп чоруур кижи бе, азы аът чидирип алган кижи боор бе? Азы Искраның кайгал чылгычыларынга аъдын оорга алыскан кижи боор бе? Искраның чылгычызы мен деп чүмүл? Кижиге аът шамнай берзе, канчаарыл?» Бо удаада ону ыттан эрттирип, эзирик кижини мегелеп каар бодааш:
– Хөндергей чурттуг мен – дидим.
– Чаа-ла Искраның Кара Чадаана бажындан келген чылгычы мен дидиң. Ам чүге мегелей бердиң, ашак? Сен кончуг кижи сен бе?
Мен-даа хорадаксай берген мен. «Кижиниң машиназынга диленип олуруп алгаш, кижи хүртеп чоруур сойлук боор. Бичии боой тудуптар чоор бе?» деп боданыпкаш, соксап кагдым.
– Шору-ла кижи мен. Сен бо кандаай кижи сен. Бодуң ат-бажың-даа адавас.
– Чылгычы мен деп чоруур, ол хиреңде галстуктуг, ак хөйлеңниг бо кандаай кижи сен?! Чылгычы кижи канчап галстуктуг, ак хөйлеңниг боор чүвел?
Ол өйде, экизи көрген, Ак-Довурак хоорайның чоогунга машиналарга бензин кудар черге доктаай берген бис. Мен үнгеш, чолаачыга бензин кудар акша бергеш, чиигенир чер четкеш кээримге, демги ол эзирик кижим менче көрүп алган тейлеп тур.
– Ам бо канчап бардың? Орта сен бе?
– Буруулуг болдум, күжүр дарга. Күжүр сайыдым Чимит-Доржуевич, мен силерни танывайн барган-дыр мен. Орукка машина дозуп олурупкан чорумал кижи деп бодадым. Мээң бажыңым мыя мында, кирип көрүңер. Мен силерни чалап тур мен. Эндег болду. Хойдан-даа болза дөгерейн. Бичии спиртим база бар. Куткай-ла мен.
– Ажырбас, ажырбас. Далажып чор мен. Чүгле өөңерге чедирип каар мен.
Оларны бажыңнарынга чедирип кааш, Кызылче улаштыр хапкан бис. Мокваже ужар самолётка чүгле үзе тура четтиге бердивис.
Чылгычы Ондар.
#детскаябиблиотекачадан #читающаяТува #дзунхемчик #культурныйдосуг #чадан #ЧылгычыОндар